شکل‏ گیری و تطور نظریۀ عوض در رهیافت کلامی

با چشمپوشی از متون دینی، که بنا بر یک احتمال عامل اصلی شکل‏گیری نظریۀ عوض هستند، از آثار به‏جامانده از متکلمان اسلامی به دست می‏آید که نظریۀ عوض ابتدائاً توسط برخی متکلمان متقدمِ معتزله شکل گرفته و سپس توسط سایر متکلمان عدلیه، اعم از معتزله و زیدیه و امامیه، طرح و بسط یافته است. زیرا افزون بر متکلمان معتزله، متکلمان زیدیه و شیعه و اشاعره نیز آن را به متقدمان معتزله نسبت داده‏اند. با گذشت زمان این نظریه دارای تغییر و تحولاتی بوده است، به گونه‏ای که بنا بر برخی تحلیل‏ها عوض انکار می‏شود و بنا بر برخی تفسیرها عوض تفضلی است و بنا بر برخی تحلیل‏های دیگر در مواردی عوض استحقاقی و در مواردی تفضلی است. در متون دینی به معنای عوض که همان معنای لغوی آن باشد با صرف نظر از قید استحقاقِ در آن اشاره شده است. به نظر می‏رسد که متکلمان اسلامی با تأثیرپذیری از روایات به پردازش نظریه و اضافه کردن قید استحقاق پرداخته‏اند.